Już starożytni Grecy używali spalonej gąbki do leczenia wola. Doprowadziło to francuskiego lekarza Coindeta do użycia soli jodu w leczeniu tej dolegliwości. Systematyczne badania zawartości jodu w powietrzu, wodzie, glebie i pokarmach podjął dopiero francuski botanik Chatin w latach 1850–1876. Wykazał on, że występowanie wola pokrywało się z regionami, gdzie w środowisku brakowało jodu. Niestety z faktów tych nie korzystano przez wiele lat. Pomimo że jod uznano za pierwiastek o wielkim znaczeniu dla człowieka około 1,6 mld mieszkańców naszej planety, głównie w krajach Trzeciego Świata cierpi na jego niedobór. Jod odgrywa bardzo ważną rolę w produkcji tyroksyny, hormonu wytwarzanego w tarczycy, który pomaga regulować przemianę materii.
Dziś ocenia się, że wole powodowane najczęściej brakiem jodu występuje u około 200 mln ludzi na świecie, przy czym jest ono częstsze u kobiet i dzieci, a nieco rzadsze u mężczyzn. W wielu krajach, a zwłaszcza w USA, Szwajcarii i Nowej Zelandii ilość przypadków wola zmniejszyła się znacznie na skutek wprowadzenia do użytku powszechnego jodowanej soli.
Nie ma jak dotąd dowodu, że jod jest niezbędny dla roślin lub mikroorganizmów, choć są sporadyczne informacje, że może on stymulować wzrost roślin, np. ziemniaków czy buraków cukrowych. Stosowanie nawożenia za pomocą glonów bogatych w jod i inne pierwiastki powodowało zdecydowany wzrost zawartości tego pierwiastka w tkankach roślinnych.
Ustrój dorosłego, zdrowego człowieka zawiera od 10 do 20 mg jodu. Jod występuje we wszystkich tkankach zwierzęcych, ale największe jego nagromadzenie, w ilości do 80% ogólnej zawartości, przypada na gruczoł tarczowy. Jest to unikatowy przypadek tak wielkiego stężenia pierwiastka śladowego, tym bardziej że tarczyca stanowi 0,05% ciała człowieka. Zawartość jodu w mięśniach utrzymujących szkielet jest 1000 razy mniejsza niż w tarczycy. Na dalszych pozycjach trzeba wymienić jajniki, żółć, włosy, przysadkę mózgową, oczy i ślinianki.
Metabolizm jodu jest ściśle związany z hormonami tarczycy regulującymi przede wszystkim proces utleniania śródkomórkowego. Hormony te wpływają na rozwój fizyczny i psychiczny i biorą udział w różnych procesach enzymatycznych, związanych zwłaszcza z przemianą energii.
Największe znaczenie ma jod, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania tarczycy. Stwierdzono, że zawartość jodu w tarczycy zależy od rodzaju pożywienia i jakości wody. Gdy jest go za mało w pożywieniu, soli, powietrzu, tarczyca nie jest w stanie produkować tyroksyny. Dodatkową właściwością jodu jest uwalnianie od napięcia nerwowego, które objawia się wzmożoną pobudliwością, bezsennością, niepokojem. Sprzyja spalaniu tkankowemu produktów spożywczych.
Jod jest wchłaniany z przewodu pokarmowego w postaci nieorganicznych jodków. Wydala się z moczem. Wydzielany z żółcią ulega ponownej absorpcji. Głównym zadaniem jodu jest udział w biosyntezie hormonów tarczycy.
Tarczyca ma zdolność wychwytywania i gromadzenia jodków, które ulegają utlenieniu i wykorzystaniu do jodowania tyreoglobuliny, z której powstaje tyroksyna, a przy niższych stężeniach jodu trójjodotyronina. Wydzielanie hormonów tarczycy reguluje tyreotropina z przysadki mózgowej.
Hormony tarczycy powodują zwiększenie zużycia tlenu i wytwarzanie ciepła. Może to być bądź działanie anaboliczne w toku syntezy białek, bądź w przypadku nadmiaru hormonu działanie kataboliczne. Towarzyszy temu wzrost lub ubytek masy ciała. W przypadkach skrajnych jest to niedoczynność lub nadczynność tarczycy.
Jod spełnia ogromną rolę w metabolizmie człowieka. Jest pomocny w przyswajaniu wielu pierwiastków, jak mangan, magnez, wapń, krzem, chlor, fluor, żelazo. Jod łatwo rozpuszcza się w wodzie i rzadko występuje w pokarmach gotowanych lub zbyt długo moczonych w wodzie.
Jod wspomaga metabolizm, oddychanie, zwiększa dobową ilość moczu, a zmniejsza ciśnienie tętnicze. Pomaga w metabolizmie nadmiaru tłuszczów.
Szczególnie ważne jest zaopatrzenie w jod w czasie intensywnego wzrostu (14–18 lat). Jest konieczny do osiągnięcia dojrzałości płciowej dla mózgu, tarczycy, ale i dla innych narządów, jak wątroba czy śledziona. Można go również znaleźć we krwi, ślinie, pocie czy łzach. Dobowe zapotrzebowanie na jod ludzi dorosłych wynosi 0,80–1,20 mmol (100–150 μg). Zwiększa się ono nieznaczne w okresie ciąży i laktacji.
Objawy nadmiaru jodu
Ryzyko przedawkowania jest rzadkie, nawet jeżeli przekroczy 10–20 razy zalecaną dawkę. Dopiero po 30-krotnym przekroczeniu tej dawki można odczuć skutki uboczne jak metaliczny smak w ustach, wrzody w jamie ustnej, obrzmienie ślinianek, biegunka, wymioty, bóle głowy, wysypka i kłopoty z oddychaniem. Jednym z objawów może być kolor czerwony w tęczówce, wytrzeszcz oczu, nerwowość, niepokój, zwiększona wrażliwość na dotyk, zmienność nastrojów, stany podgorączkowe, utrata wagi, spuchnięcie języka, nadmiar śliny, białko w moczu, tachykardia (częstoskurcz). Tarczyca zaczyna wówczas wytwarzać zbyt duże ilości tyroksyny, co może powodować nadmierne pobudzenie, lęki i zbyt gwałtowną utratę wagi.
Objawy niedoboru jodu
Niedobór jodu jest w krajach rozwiniętych spotykany niezmiernie rzadko. Pierwsze jego objawy to powiększenie tarczycy, która tworzy wole, żeby większą powierzchnią odebrać więcej jodu z krwiobiegu. Dziewczęta w wieku od 2 do 18 lat i chłopcy w wieku od 9 do 13 lat zamieszkujący tereny o małej ilości jodu są szczególnie narażeni na tę chorobę. Niedobór jodu u kobiet w ciąży powoduje u dziecka kretynizm, bardzo silne, nieodwracalne opóźnienie rozwoju umysłowego i fizycznego. Choć zmniejszenie produkcji tyroksyny przez tarczycę (niedoczynność tarczycy) może być spowodowane niedoborem jodu, częstym powodem tej nieprawidłowości jest choroba zwana obrzękiem śluzowatym. Jest to choroba autoimmunizacyjna, czyli taka, w której układ odpornościowy zaczyna działać przeciwko własnym tkankom.
Niedobór jodu ogranicza syntezę hormonów tarczycy. Najbardziej charakterystyczne, obok wola, jest osłabienie różnych funkcji metabolicznych i rozrodczych, zmęczenie. Niedobór jodu u dzieci może spowodować niedorozwój umysłowy. Oprócz tego związany z niedoborem jodu jest rak piersi. Do innych objawów należą: osłabienie (99%), sucha skóra (97%), szorstka skóra (97%), spuchnięcie spojówek (90%), uczucie zimna (89%), zmniejszenie pocenia się (89%), gruby język (76%) itd. Charakterystyczne są zaparcia, przybór wagi, wypadanie włosów, osłabienie umysłowe. Ludzie z brakiem jodu są powolni, często występuje u nich mongolizm, bezpłodność, impotencja. Badania prowadzone w krajach gdzie niedobór jodu jest powszechny wykazały, że może on upośledzać czynności ruchowe, obniżać czas reakcji, sprawność manualną, koordynację ruchów i siłę mięśni.
Pokarmy zawierające jod
Morszczyn, dulse (Sarcopyllis edulis), inne glony, tran, ryby, szparagi, fasola, czosnek, mleko kozie, serwatka, jarmuż, sałata, owies, cebula, szpinak, truskawki, pomidory, rzepa, rzeżucha, melony. Gleby na terenach nadmorskich zawierają zazwyczaj sporo jodu. Jest go więc dużo w warzywach i owocach hodowanych na tych glebach oraz w nabiale pochodzącym od krów pasących się na rosnącej tam trawie.
Niektóre produkty hamują przyswajanie jodu przez tarczycę, zwłaszcza jeżeli są spożywane w dużych ilościach na surowo. Zalicza się do nich kabaczki, brukselkę, kalafior, kapustę włoską, brzoskwinie, gruszki, szpinak i rzepę.
Prof. dr hab. Stanisław K. Wiąckowski