Genetyka sądowa. Badania DNA

Tak więc DNA każdego człowieka jest niepowtarzalne. To jakby nasza wizytówka z niemożliwym do podrobienia podpisem molekularnym, który można odczytać i zidentyfikować. Jedynie DNA bliźniąt jednojajowych tej samej płci jest identyczne. Słowem – na podstawie DNA często jesteśmy w stanie zidentyfikować przestępcę.

– Lepiej niż w przypadku badań odcisków palców?

– I to znacznie.

– W jaki sposób to się dzieje?

– Jeśli przyjąć – jak to określiłem – że DNA jest naszą zindywidualizowaną wizytówką, można obrazowo powiedzieć, że przez cały czas, żyjąc, rozsiewamy i rozrzucamy wokół te wizytówki. Na miejscu zbrodni także. Dzięki temu, badając zebrane na miejscu przestępstwa cząsteczki DNA, jesteśmy w stanie ustalić tożsamość sprawcy lub – co nie mniej istotne – wyeliminować tych, którzy o dane przestępstwo posądzani są niesłusznie.

– W jaki sposób „rozsiewamy” i pozostawiamy wokół owe „wizytówki”?

– Czynimy to, w ogóle nie zdając sobie z tego sprawy. Opierając się o ścianę, przykładając oko do dziurki od klucza, przykładając słuchawkę telefonu do ucha, podając rękę czy dotykając ofiary – przy każdej z tych czynności pozostawiamy ślad DNA, chyba że zabezpieczamy się odpowiednim, bardzo wyrafinowanym strojem – rękawiczkami, całkowicie sterylnym kostiumem dokładnie przylegającym do ciała. Tak jednak prawie nigdy się nie dzieje. Przestępcy z reguły nie są skłonni urządzać tego rodzaju maskarady.

– DNA jest więc czymś w rodzaju odcisku palca?

– To „odcisk”, który pozostawiamy znacznie łatwiej niż odciski palca. Trudniej też o jego deformację, zatarcie. Poza tym – ślad DNA pozostawia nam o interesującym nas osobniku znacznie więcej informacji niż tradycyjne odciski daktyloskopijne. Na podstawie DNA możemy zidentyfikować bowiem płeć osobnika, a nawet to, czy jest on/ona blondynem/blondynką lub... jaki jest kolor oczu tego kogoś! Z roku na rok takich informacji ze śladów DNA potrafimy „wydusić” coraz więcej. Techniki analizy bez przerwy się rozwijają. Można już sobie wyobrazić, że za jakiś czas z cząsteczki łupieżu odnalezionego na miejscu przestępstwa będziemy w stanie odtworzyć przybliżony rysopis jego „dawcy”, a może nawet wykonać jego portret pamięciowy.

Już dziś, dzięki tak zwanej metodzie PCR, w swoim arsenale mamy coś w rodzaju biologicznej kserokopiarki. W zasadzie wystarcza nam już odnaleziona jedna pojedyncza komórka, by wyekstrahować z niej DNA i – po jego „skserowaniu” – móc się nim posługiwać.

– Czy to oznacza, że przestępcy są bez szans?

– Istnieje teoria, zgodnie z którą każdy sprawca – znajdujący się w tym samym miejscu co jego ofiara – nieuchronnie pozostawia swoje ślady, niezależnie od tego, jak by się starał, by tego uniknąć. Czyli – przynajmniej teoretycznie możliwa staje się jego identyfikacja. Rzecz w tym, że to, co przed 10 czy 20 laty nie było jeszcze śladem, między innymi dzięki zastosowaniu wspomnianej metody PCR, dziś takim śladem już się staje. Obecnie więc jest znacznie trudniej o zbrodnię doskonałą. W zasadzie jest ona niemożliwa. Znamienne jest także to, iż dzięki postępowi w zastosowaniu zaawansowanych technik genetycznych dziś staje się możliwe rozwikłanie wielu nierozwiązanych zagadek kryminalnych z przeszłości: korzystając ze śladów zebranych na przykład przed dziesięciu, czy piętnastu laty, teraz, dzięki zastosowaniu metod, które stają się standardowe i dzięki ciągłemu poszerzaniu banku danych zawierającego profile DNA, można do nich powrócić i doprowadzić do skazania sprawców.

– Znane są takie przypadki?

– Oczywiście. Podam przykład najbardziej spektakularny: po szesnastu latach badań kilku tysięcy potencjalnych podejrzanych, od których pobrano materiał genetyczny do analizy, w końcu udało się zidentyfikować zabójcę celniczki z Międzyzdrojów. Przez lata sądzono, że za jej śmierć odpowiedzialna jest mafia, tymczasem prawda okazała się całkiem inna.

– Można sobie też wyobrazić sytuację odwrotną...

– Czyli?

– Taką, w której – dzięki przeprowadzanej obecnie analizie śladów DNA – z więzienia wypuszczani są niesłusznie skazani...

– Oczywiście. Do takich sytuacji też dochodzi. Coraz częściej. W USA, gdzie kryminalistyczne techniki analizy DNA w użyciu są najdłużej, powstała nawet organizacja osób, które dzięki śladom DNA odzyskały wolność. Dzięki genetyce jak na dłoni widać, w ilu przypadkach wymiar sprawiedliwości potrafi się pomylić.

– Czy zastosowanie genetyki w kryminalistyce ma jakiś zauważalny wpływ na spadek przestępczości?

– Mogę posłużyć się przykładem Wielkiej Brytanii: Anglicy swoją bazę danych DNA mają od 1995 roku i jak do tej pory zebrali ponad dwa miliony profili. Pobierają próbki od wszystkich, którzy weszli w konflikt z prawem – począwszy od chłopaka, który przejechał przez skrzyżowanie na czerwonym świetle, a kończąc na seryjnym mordercy. Rezultat – spadek przestępczości o pięć procent rocznie i co roku kilkadziesiąt nowych zatrzymań.

– A jak u nas wygląda stan prawny?

– W Polsce bezinwazyjne pobieranie próbek DNA jest możliwe od każdego oskarżonego, podejrzanego, skazanego lub każdej osoby, która znajdzie się na miejscu przestępstwa. Zgoda zainteresowanego nie jest wymagana. Pobrana próbka jest w tej chwili przechowywana przez 20 lat, a w przypadku podejrzanych, oskarżonych i skazanych – 35 lat. Postęp jest więc zauważalny, a nasze banki danych za kilka lat będą już dość obszerne.

– Wraz z budowaniem banków profili DNA pojawia się coś takiego jak tajemnica genetyczna...

– Tak, to pojęcie nowe, które w przyszłości na pewno jeszcze zyska na znaczeniu. Ochrona tajemnicy genetycznej jest w tej chwili częścią ochrony danych osobowych. Na podstawie informacji zawartych w DNA możemy bowiem odczytać wady genetyczne, predyspozycje do choroby niedokrwiennej serca, do niektórych chorób nowotworowych czy do choroby Huntingtona, która powoduje śmierć w 35, 40. roku życia. Takie informacje powinny oczywiście pozostawać poufne i – na przykład – nie powinny trafiać do firm ubezpieczeniowych czy pracodawców.

– Waga, jaką we współczesnej kryminalistyce zyskują ślady DNA, nakłada jednak nowe, całkiem dotąd nieznane rygory na ekipy dochodzeniowe – zwłaszcza na te, które jako pierwsze pojawiają się na miejscu przestępstwa.

– Oczywiście, ponieważ przy nieodpowiednim zachowaniu się, ślady DNA można bezpowrotnie zniszczyć, poza tym – zabezpieczać trzeba je natychmiast, ponieważ z biegiem czasu ulegają one coraz większej kontaminacji, przez co tracą wartość procesową. Bardzo ważne jest zachowanie odpowiednich procedur, ponieważ jeśli ślady DNA są zebrane w niewłaściwy sposób, lub gdy są nieprawidłowo przechowywane, każdy średnio przebiegły adwokat potrafi zakwestionować ich wartość. Dlatego tak bardzo wiele zależy od ludzi pojawiających się na miejscu przestępstwa – od ich wyszkolenia i staranności. Opowiadano mi na przykład o tym, że na miejscu zbierania śladów DNA, gdy wkraczała ekipa, w popielniczce były dwa niedopałki, a gdy ekipa je opuszczała – było ich znacznie więcej... Skutek? Żeby wyeliminować te niedopałki, które pojawiły się w czasie bytności funkcjonariuszy, badaniom DNA trzeba było poddać całą ekipę. Niby drobiazg, a jednak pokazuje, jak dalece trzeba być ostrożnym i jaką trzeba zachować czujność.

– Czy kryminalistyka zna przypadki, kiedy z powodu nieprawidłowo zebranych śladów na miejscu zbrodni oskarżonym niespodziewanie przybywało argumentów przemawiających na ich korzyść?

– Tak było na przykład w czasie bardzo głośnego przed laty procesu słynnego sportowca amerykańskiego O.J. Simpsona, który – mimo bardzo mocnych poszlak przemawiających przeciwko niemu – ostatecznie został uniewinniony. Simpson i jego adwokaci bardzo przytomnie wykorzystali między innymi to, że w śladach jego krwi odnalezionych na futrynie drzwi zidentyfikowano substancję przeciwdziałającą krzepnięciu, co pozwalało wysnuć wniosek, że ekipa policyjna – chcąc go obciążyć – sama „wykonała” te ślady, posługując się jego krwią pobraną do analizy. Było to o tyle istotne, iż w trakcie procesu udowodniono, iż w ekipie dochodzeniowej znajdowały się osoby wrogo nastawione do czarnoskórych obywateli USA, a O.J. Simpson – jak wiadomo – jest Murzynem. Inny koronny dowód w tej sprawie – słynna zakrwawiona rękawiczka – była prawdopodobnie źle przechowywana w śledztwie i, poprzez nadmierne wyschnięcie, uległa znacznemu skurczeniu. Przez to oskarżony mógł sugestywnie dowodzić, iż z powodu jej niewielkiego rozmiaru nigdy tej rękawiczki nie mógł mieć na ręce... Po zakwestionowaniu takich dowodów, uniewinniający wyrok ławy przysięgłych nie był trudny do przewidzenia...

– Mimo to, dla wielu, był on dość dużym zaskoczeniem...

– Ale na pewno nie większym niż to, gdy pewnego dnia okazało się, że piękna Brazylijka, do której wzdychało pół Trójmiasta, jest mężczyzną!

– Co to za przypadek?!

– Zdarzenie to miało miejsce jakiś czas temu w czasie odbywających się międzynarodowych zawodów koszykarskich pań. W turnieju tym brały udział 144 zawodniczki, które – by wszystko było lege artis – poddano testom genetycznym. I wtedy nagle okazało się, że jedna z zawodniczek – piękna Brazylijka – tak naprawdę jest mężczyzną! Trener Brazylijek był oburzony i dostarczył wyniki badań ginekologicznych. Nie pozostało więc nic innego, jak powtórzyć badania. Ale i tym razem wynik był identyczny! Po bliższej analizie okazało się, że urocza Brazylijka, z genetycznego punktu widzenia, rzeczywiście jest stuprocentowym mężczyzną – że w jej przypadku, po prostu zaginęły geny żeńskie. Taki wybryk natury zdarza się rzadko: raz na trzydzieści pięć tysięcy urodzeń, a jednak się zdarza... Przypadek ten znam z autopsji.

– Jaki z tego morał?

– Na przykład taki, że nigdy do końca nie wiadomo, kim jesteśmy; lub, że nawet gdy na miejscu zbrodni znajdziemy materiał genetyczny mężczyzny, po bardziej dogłębnej analizie może okazać się, że tak naprawdę był on długonogą blondynką; lub że – z genetycznego punktu widzenia – wcale nie można wykluczyć, iż Kopernik był kobietą!