Przed potencjalnie szkodliwymi substancjami i mikroorganizmami organizm broni się za pomocą nieswoistych oraz swoistych mechanizmów odpornościowych, w których zaangażowane są procesy humoralne, jak i komórkowe. W przypadku mechanizmów nieswoistych ciało obce może być unieszkodliwione już przy pierwszym kontakcie, natomiast w przypadku mechanizmów swoistych musi być poprzedzone wcześniejszym kontaktem, podczas którego następuje wytwarzanie substancji odpornościowych, czyli przeciwciał.
Produkcję przeciwciał zapoczątkowuje kontakt antygenu, określonej substancji obcej, z immunologicznie kompetentnymi komórkami. Stanowią one swoiste komplementarne do antygenu produkty reakcji organizmu.
Przeciwciała należą głównie do grupy gamma-globulin. Wytwarzane są przez plazmocyty – komórki powstające w wyniku proliferacji i różnicowania limfocytów B po kontakcie z antygenem. Przeciwciała są również określane mianem immunoglobulin (Ig). Są symetrycznymi glikoproteinami. Składają się z dwóch łańcuchów lekkich (L-light) i dwóch łańcuchów ciężkich (H-haevy) połączonych mostkami dwusiarczkowymi. Pomiędzy łańcuchami LH znajduje się miejsce wiążące antygen.
Odporność organizmu można również wytworzyć przez podanie:
- unieszkodliwionych antygenów lub wytwarzających je mikroorganizmów (uodpornienie czynne), lub
- przeciwciał (uodpornienie bierne).
W uodpornieniu czynnym zawarty w szczepionce antygen wyzwala produkcję przeciwciał zapewniających organizmowi swoistą odporność wobec niego, która może utrzymywać się przez wiele lat, a czasami przez całe życie.
Szczepienia czynne dzieli się na:
- szczepienia rutynowe (obowiązkowe),
- szczepienia ze szczególnych wskazań.
Szczepieniom obowiązkowym zalecanym przez państwo powinni podlegać wszyscy. Zapewniają one ochronę przed niebezpiecznymi i rozpowszechnionymi chorobami zakaźnymi. Wyjątek stanowią szczepionki żywe, które są przeciwwskazane u osób z niedoborami odporności.
Szczepienia ze szczególnych wskazań wykonuje się tylko w określonych przypadkach, np. przy wyjazdach do krajów tropikalnych.
W zależności od zastosowanych antygenów rozróżnia się:
- szczepionki zawierające osłabione (zdolne do rozmnażania, ale pozbawione patogenności) drobnoustroje (szczepionki żywe),
- szczepionki zawierające nieaktywne drobnoustroje chorobotwórcze lub wyizolowane z nich antygeny (szczepionki martwe),
- toksoidy, zawierające toksyny pozbawione efektu biologicznego.
Immunomodulatory
Są to substancje, które wpływają na aktywność immunologiczną. Do immunomodulatorów endogennych należą cytokiny.
Cytokiny są endogennymi proteinami lub glikoproteinami o działaniu regulacyjnym. Cytokiny wytwarzane przez pobudzone limfocyty określa się także mianem limfokin.
Cytokiny o działaniu immunomodulacyjnym to m.in.: interleukiny (IL) i interferony (IFN).
Mianem interleukin określa się cytokiny, które wpływają głównie na funkcję limfocytów.
W zależności od pochodzenia wyróżnia się interferony: alfa, beta i gamma.
Interferony wykazują działanie przeciwwirusowe, przeciwproliferacyjne oraz immunomodulacyjne. Interferon alfa i beta wykazują przede wszystkim działanie przeciwwirusowe, interferon gamma głównie właściwości immunomodulujące. Interferony zapewniają ochronę komórek sąsiadujących z komórkami zakażonymi przez wirusy, natomiast te ostatnie ulegają zniszczeniu.
Immunomodulatory egzogenne
Należą tu preparaty zawierające wyciągi roślinne z korzenia Echinacea pallida i Echinacea purpurea stosowane w profilaktyce i wspomagającym leczeniu infekcji grypowych.
Związki syntetyczne: inozypleks i lewamizol.
Mikroorganizmy i ich pochodne: Enterococcus faecalis, E. coli i inne.
Leki immunosupresyjne
Tym pojęciem określa się substancje o działaniu hamującym reakcje immunologiczne. Najważniejszymi znanymi lekami immunosupresyjnymi są:
- cyklosporyna (Sandimmun Neoral),
- takrolimus (Prograf),
- sirolimus (Rapamune),
- glikokortykosteridy,
- cytostatyki,
- przeciwciała monoklonalne i poliklonalne.
Cyklosporyna, takrolimus i sirolimus
- Cyklosporyna jest hydrofobowym cyklicznym polipeptydem, w skład którego wchodzi 11 aminokwasów wytwarzanych przez grzyb Tolypocladium inflatum.
- Takrolimus jest laktonem makrolidowym zawierającym alfa beta-diketonamid związany strukturą hemitekalową w 23-członowy pierścień. Substancja ta jest produkowana przez Streptomyces tsukubaensis.
- Sirolimus wyizolowany został ze Streptomyces hygroscopius – rapamycyna.
- Glikokortykosteroidy w większości schematów leczenia immunosupresyjnego glikokortykosteroidy łączone są z innymi lekami hamującymi aktywność układu immunologicznego.
- Cytostatyki – spośród cytostatyków wykazujących działanie hamujące układ immunologiczny jako leki immunosupresyjne wykorzystuje się:
- cyklofosfamid,
- metotreksat,
- azatioprynę,
- mofetin mikofenolanu.
Leki immunosupresyjne stosuje się w przeszczepach narządów oraz chorobach autoimmunologicznych.
Prof. dr hab. farm. Irena Kozakiewicz